چرا آلودگی هوا در بعضی شهرها بیشتر است؟
آلودگی هوا دیگر موضوعی نیست که تنها در کتابهای علمی، گزارشهای زیستمحیطی یا جلسات تخصصی مطرح شود. این مسئله امروز به بخشی جداییناپذیر از زندگی روزمره مردم بسیاری از شهرهای جهان تبدیل شده است.
به گزارش ۲۴ آنلاین، آلودگی هوا دیگر موضوعی نیست که تنها در کتابهای علمی، گزارشهای زیستمحیطی یا جلسات تخصصی مطرح شود. این مسئله امروز به بخشی جداییناپذیر از زندگی روزمره مردم بسیاری از شهرهای جهان تبدیل شده است. شهرهایی که هر روز صبح با آسمانی خاکستری از خواب بیدار میشوند و شب را با هشدارهای آلودگی، سرفههای خشک و ماسکهای آلوده به پایان میرسانند. اما پرسش مهم این است که چرا در برخی شهرها آلودگی هوا با سرعت بیشتری افزایش مییابد و منابع آلودهکننده با شدت بیشتری در جو باقی میمانند؟ این سؤال ساده به نظر میرسد، اما پاسخ آن شبکهای پیچیده از عوامل طبیعی، انسانی، اقتصادی، جغرافیایی و تکنولوژیک را دربر میگیرد که هر کدام بهنوبه خود نقش مهمی در این پدیده دارند.
برای پاسخ دقیقتر به این پرسش، لازم است ابتدا نگاهی به مفهوم آلودگی هوا بیندازیم. آلودگی هوا زمانی رخ میدهد که گازها، ذرات معلق و مواد شیمیایی خطرناک در جو به سطحی برسند که برای سلامت انسان، جانوران و حتی پوشش گیاهی زیانآور باشد. این مواد میتوانند از منابع مصنوعی مانند خودروها و کارخانهها وارد هوا شوند یا منشأ طبیعی داشته باشند؛ مانند گردوغبار یا دود حاصل از آتشسوزی جنگلها. با این حال موضوع مهم این است که تمام شهرها به یک اندازه دچار این مشکل نمیشوند. برخی شهرها مانند تهران، پکن، دهلینو یا مکزیکوسیتی بسیار مستعد آلودگی هستند، درحالیکه شهرهایی مثل هلسینکی یا ولینگتون معمولاً آسمانی تمیز و قابلتنفس دارند.
برای درک تفاوتها باید مجموعهای از عوامل را بررسی کرد؛ از تراکم جمعیت گرفته تا سبک زندگی، شرایط اقلیمی، نوع صنایع، کیفیت سوخت، سیاستگذاری شهری و حتی الگوی ساختوساز. هر یک از این موارد میتواند سرعت آلودگی را در شهری افزایش دهد یا کاهش بخشد. موضوع مهمتر این است که اغلب این عوامل در تعامل با یکدیگر عمل میکنند. یعنی اگر یک شهر تنها از نظر صنعتی فعال باشد ولی باد و بارندگی کافی داشته باشد یا جمعیت کمی داشته باشد، احتمال آلودگی شدید کمتر است. اما کافی است چند عامل خطر همزمان و در کنار هم قرار گیرند تا هوای یک شهر ظرف مدت کوتاهی به مرز بحران برسد.
در ادامه به بررسی دقیقتر این عوامل میپردازیم و توضیح میدهیم که چرا سرعت آلودگی هوا در برخی نقاط جهان بسیار بالا است. این موضوع نهتنها برای درک علمی شرایط اهمیت دارد، بلکه میتواند به تدوین راهحلهای عملی نیز کمک کند.
چرا جمعیت زیاد، آلودگی هوا را تشدید میکند؟
یکی از واضحترین و درعینحال مهمترین عواملی که باعث افزایش سرعت آلودگی هوا در برخی شهرها میشود، تراکم جمعیت است. شهرهایی که جمعیت بیشتری دارند، نیاز بیشتری به حملونقل، انرژی، زیرساخت و تولید کالا دارند. همین نیازها باعث افزایش مصرف سوختهای فسیلی، توسعه صنایع و افزایش حجم تردد خودروها میشود.
زمانیکه جمعیت بهصورت فشرده در یک منطقه متمرکز میشود، سیستمهای تهویه طبیعی هوا با بار سنگینی مواجه خواهند شد. برای مثال، شهر دهلینو دارای تراکم جمعیتی بسیار بالا است و با توجه به تعداد زیاد خودروها و منابع صنعتی، سطح آلودگی هوا در این شهر نهتنها بالاست، بلکه سرعت افزایش آلودگی نیز بسیار زیاد است. شهر تهران نیز شرایط مشابهی دارد. میلیونها خودرو در فضای محدود یک دره میان کوهها تردد میکنند و همین موضوع باعث تجمع آلایندهها در لایههای هوای پایین میشود.
افزون بر این تراکم جمعیت باعث افزایش ساختوساز و کاهش پوشش گیاهی میشود. این موضوع جریان طبیعی هوا را مختل میکند و مانع از خروج آلایندهها به لایههای بالاتر جو میشود. در نتیجه مواد آلودهکننده مدت بیشتری در سطح شهر باقی میمانند. از طرفی، افزایش مصرف انرژی برای گرمایش و سرمایش منازل نیز به مصرف بیشتر سوخت منجر میشود که نتیجه آن گسترش آلایندههای گازی مانند دیاکسید گوگرد، نیتروژن و ذرات معلق است.
نقش حملونقل شهری در تشدید آلودگی
یکی از مهمترین منابع آلودگی هوا در شهرها، وسایل نقلیه است. خودروهای بنزینی و دیزلی مقدار زیادی آلاینده به هوا وارد میکنند. در شهرهایی که حملونقل عمومی توسعهنیافته یا ناکارآمد است، مردم وابستگی بیشتری به وسایل نقلیه شخصی دارند و همین موضوع باعث افزایش چشمگیر حجم تردد شهری میشود.
در برخی کشورها مانند چین یا هند، رشد سریع اقتصادی و صنعتی باعث افزایش تعداد خودروها در مدتزمان کوتاه شده است. این رشد ناگهانی سیستمهای کنترل و تصفیه هوا را تحت فشار قرار میدهد. از سوی دیگر، کیفیت سوخت مصرفی در برخی کشورها پایینتر از استانداردهای جهانی است که خود عاملی برای افزایش میزان آلایندههاست. برای مثال در شهرهایی که از سوختهای با گوگرد بالا استفاده میشود، ذرات معلق ۲.۵ میکروگرم که برای سلامت ریهها بسیار خطرناک هستند، با سرعت بیشتری تولید میشوند.
در شهرهای بزرگ ایران نیز این مسئله دیده میشود. وابستگی شدید مردم به خودروی شخصی، کمبود حملونقل عمومی کارآمد و گسترده، ترافیک مداوم و کیفیت غیراستاندارد بخشی از خودروهای فرسوده عامل مهمی در آلودگی هوای شهرهاست. زنگ خطر اصلی آنجاست که خودروها آلودگی را بهصورت پیوسته تولید میکنند. هر دقیقه تردد هزاران وسیله نقلیه، حجم قابلتوجهی از گازهای سمی وارد هوا میکند.
عامل پنهان اما مهم: جغرافیا و شرایط اقلیمی
شاید عجیب به نظر برسد، اما شکل زمین، ارتفاع، نوع پوشش کوهستانی و حتی جهت وزش باد میتواند تعیین کند که آلودگی هوا در یک شهر با چه سرعتی افزایش پیدا کند یا کاهش یابد.
برای نمونه تهران در یک موقعیت جغرافیایی قرار دارد که از شمال توسط کوهها احاطه شده است. این وضعیت باعث میشود آلودگی تولید شده توسط خودروها و کارخانهها در شهر باقی بماند و امکان خروج سریع به سمت لایههای بالاتر جو وجود نداشته باشد. پدیده وارونگی دما که در فصلهای سرد سال بسیار رخ میدهد، این شرایط را بدتر میکند. در این حالت هوای سرد در سطح پایین و هوای گرم در ارتفاع قرار میگیرد و مانع از صعود هوای آلوده میشود.
از سوی دیگر شهرهایی که در دشتهای باز یا کنار دریا قرار دارند، بادهای شدید یا رطوبت بالا به دفع آلایندهها کمک میکند؛ بنابراین آلودگی مدت زیادی در هوا باقی نمیماند.
نقش صنایع و کارخانهها در آلودگی سریع شهرها
یکی دیگر از عوامل تعیینکننده در سرعت آلودگی، وجود صنایع بزرگ در نزدیکی شهرها است. کارخانهها، پالایشگاهها و نیروگاهها حجم بزرگی از گازهای سمی را وارد هوا میکنند. وقتی این صنایع در نزدیکی مراکز شهری قرار داشته باشند، آلودگی حاصل از آنها با ترافیک و گرمایش ساختمانها ترکیب شده و شرایط را وخیمتر میکند.
در بعضی شهرها، فاصله میان مناطق صنعتی و مسکونی بسیار کم است. این موضوع در بسیاری از کشورها مشاهده میشود؛ از ایران گرفته تا مکزیک و چین. نبود سیستمهای کنترل آلاینده در برخی صنایع نیز باعث میشود مواد خطرناک بدون تصفیه وارد جو شوند.
افزون بر این صنایع سنگین مانند فولادسازی یا سیمان مقدار زیادی ذرات معلق تولید میکنند که از مهمترین عوامل آلودگی هستند.
تأثیر تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی
با افزایش گرمای زمین، شرایط آبوهوایی شهرها تغییر کرده است. تابستانهای طولانیتر و گرمتر باعث افزایش تشکیل اوزون سطحی میشود که آلایندهای بسیار مضر و پایدار است. از طرفی خشکسالیها و کاهش بارندگی بهویژه در مناطق خشک و نیمهخشک، زمینه ایجاد گردوغبار را فراهم میکند. ذرات گردوغبار برخلاف تصور عمومی فقط خاک نیستند؛ بلکه میتوانند حامل فلزات سنگین، مواد شیمیایی و حتی عوامل میکروبی باشند.
در برخی شهرها مانند اهواز این پدیده بسیار مشهود است. بادهای موسمی و کاهش بارندگی باعث شده گردوغبار بهعنوان عامل مهم آلودگی به سرعت در هوا پخش شود و موجب اختلال در تنفس، سوزش چشم و بیماریهای ریوی گردد.
تغییرات اقلیمی همچنین الگوی بادها را تغییر میدهد. اگر جریان باد ضعیف شود، آلودگی مدت طولانیتری در هوا باقی میماند و سرعت تخلیه هوا کاهش مییابد.
سبک زندگی و مصرف انرژی در خانهها
اگرچه معمولاً حملونقل و صنعت بهعنوان عوامل اصلی آلودگی شناخته میشوند، اما مصرف انرژی در منازل نیز سهم مهمی دارد. استفاده از گاز طبیعی، وسایل گرمایشی غیراستاندارد، کولرهای گازی بزرگ، مصرف بیرویه برق و سوخت ناقص باعث افزایش انتشار گازهای آلاینده میشود.
در شهرهای پرجمعیت که تعداد منازل بسیار زیاد است، این میزان بهصورت انباشته افزایش مییابد.
سایر عوامل آلودگی هوا
درختان مانند ریههای طبیعی زمین عمل میکنند و قادرند بخشی از آلایندهها را جذب کنند. اما در بسیاری از شهرها فضای سبز کافی وجود ندارد یا به دلیل توسعه صنعتی و ساختمانی کاهش یافته است. کاهش تعداد درختان و پارکها مستقیماً بر کیفیت هوا تأثیر میگذارد.
فعالیتهای ساختمانی هم یکی از منابع بزرگ تولید گردوغبار است. در شهرهایی که پروژههای عمرانی دائماً ادامه دارند، حجم زیادی از ذرات معلق وارد هوا میشود. این ذرات اگر با آلایندههای دیگر ترکیب شوند، وضعیت را وخیمتر میکنند.
در برخی کشورها قوانین سختگیرانهای برای کنترل آلایندگی وجود دارد. برای نمونه استانداردهای کیفیت سوخت، استاندارد خودروها، محدودیت صنایع و برنامههای کاهش کربن بهطور دقیق اجرا میشود. اما در برخی شهرها ضعف نظارت، کمبود بودجه، نبود دستگاههای کنترل و عدم اجرای قوانین باعث میشود آلودگی با سرعت بیشتری رشد کند.
در بسیاری از شهرها، تغییرات فصلی مانند آغاز فصل سرما باعث تشدید وارونگی دما میشود و در مدت کوتاهی سطح آلودگی بالا میرود. تعطیلات، سفرها یا افزایش فعالیت تجاری نیز به رشد سریع آلودگی کمک میکند.
آلودگی هوا فقط یک مسئله محیطی نیست؛ بلکه تأثیرات مستقیم بر سلامت مردم دارد. افزایش بیماریهای قلبی، آسم، سرطان ریه و اختلالات عصبی در شهرهای آلوده دیده میشود. از سوی دیگر آلودگی هوا بر اقتصاد نیز فشار وارد میکند. کاهش نیروی کار، تعطیلی مدارس و تعطیلی صنایع تنها بخشی از پیامدهای آن است.
پاسخ کوتاه به پرسش نخستین
پاسخ این است: ترکیب عوامل. آلودگی هوا مانند پازلی است که تکههای متعددی دارد. در برخی شهرها این تکهها به شکلی کنار هم قرار گرفتهاند که سرعت آلودگی افزایش مییابد؛ از شرایط آبوهوایی و جغرافیایی گرفته تا تراکم جمعیت، حجم تردد، صنایع اطراف، کیفیت سوخت، کمبود فضای سبز و مدیریت شهری. فهم دقیق این عوامل به ما کمک میکند علت تفاوت شهرها را درک کنیم و راهحلهایی متناسب با شرایط هر منطقه ارائه دهیم. نکته مهم این است که آلودگی هوا فقط یک مشکل زیستمحیطی نیست، بلکه مسئلهای اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی است. شهرهایی که با سرعت بیشتری آلوده میشوند، نیازمند برنامهریزی دقیقتر، شناخت عمیقتر و اقدام جدیتر هستند.
آینده بسیاری از شهرهای جهان به چگونگی مواجهه با این مسئله وابسته است. اگر راهحلهای کارآمد اجرا نشوند، هوای آلوده میتواند سبک زندگی بشر را تغییر دهد، سلامت نسلها را تحتتأثیر قرار دهد و حتی حرکت جمعیت را در سطح جهانی دگرگون کند. اما اگر با شناخت عوامل و اجرای راهکارها پیش برویم، میتوانیم چشمانداز امیدبخشی از آسمانهای آبی و قابلتنفس داشته باشیم؛ آسمانی که حق طبیعی هر انسان است.
