سناریوهای آینده صنعت نشر چه چیزهایی می‌توانند باشند.
در سال‌های اخیر صنعت نشر با چالش‌های گسترده‌ای روبه‌رو شده که بخشی از آن‌ها ریشه در تحولات فناوری دارد و بخشی دیگر به ساختارهای فرهنگی و مدیریتی مرتبط است. در این میان، ترسیم آینده‌ای روشن برای صنعت نشر نیازمند شناخت عوامل مؤثر و مسیرهای پیش‌روست؛ کاری که توسط گروهی از محققان کشور انجام شده است.
به گزارش 24 آنلاین، نشر کتاب دیگر یک فعالیت صرف فرهنگی یا هنری نیست، بلکه به صنعتی پرچالش تبدیل شده که ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی دارد. این صنعت به‌واسطه نقشش در انتقال دانش و آگاهی، به یکی از عناصر کلیدی توسعه فرهنگی تبدیل شده است. با این حال، در ایران صنعت نشر با مشکلات بسیاری مواجه است؛ از نبود زیرساخت‌های مناسب گرفته تا کم‌توجهی به فناوری روز، ضعف در توزیع، نبود سیاست‌های مشخص حمایتی، و افزایش گرایش مردم به محتوای دیجیتال. از سوی دیگر، سهم کم کتاب در سبد مصرف فرهنگی جامعه، ضعف در فرهنگ مطالعه، و حضور ناشران غیرحرفه‌ای نیز بر دامنه این مشکلات افزوده‌اند. همه این عوامل سبب شده‌اند که آینده صنعت نشر ایران در هاله‌ای از ابهام قرار گیرد.
با توجه به این چالش‌ها، پرداختن به آینده صنعت نشر نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت است. اگرچه پیش‌بینی دقیق آینده کاری دشوار و گاه ناممکن است، اما استفاده از روش‌های علمی مانند سناریونویسی، این امکان را فراهم می‌کند که مدیران و سیاست‌گذاران فرهنگی برای مواجهه با وضعیت‌های احتمالی آمادگی بیشتری پیدا کنند. پژوهش در زمینه آینده صنعت نشر می‌تواند راه را برای اصلاح ساختارها، افزایش بازدهی، و تقویت ارتباط صنعت نشر با مخاطب باز کند. به ویژه در شرایطی که فضای مجازی و رسانه‌های نوین، سلیقه و عادت‌های مطالعاتی جامعه را دستخوش تغییر کرده‌اند، بررسی سناریوهای آینده می‌تواند ابزار مؤثری برای تصمیم‌گیری بهتر باشد.
در همین راستا، حسین معینی، عضو هیئت علمی گروه مدیریت دانشگاه حضرت معصومه (س) قم، به همراه دو نفر از همکارانش در همین دانشگاه، تحقیقی را درباره وضعیت آینده صنعت نشر کتاب در ایران انجام داده‌اند. این پژوهش با هدف شناسایی مسیرهای محتمل پیش‌روی این صنعت انجام شده و تلاش دارد تا بر پایه نظر خبرگان حوزه نشر، تصاویری واقعی و قابل تحلیل از آینده این صنعت ارائه دهد.
برای انجام این تحقیق، پژوهشگران از رویکردی کیفی استفاده کردند که بیشتر برای فهم عمیق‌تر موضوعات کاربرد دارد. ابزار اصلی آن‌ها مصاحبه با افراد خبره در صنعت نشر بود و در مجموع، با ۱۰ ناشر برجسته، عمدتاً از تهران، مصاحبه انجام شد. برای تحلیل اطلاعات به‌دست‌آمده، از روش شبکه جهانی کسب‌وکار که یکی از روش‌های رایج برای نوشتن سناریوهای آینده است، استفاده شد.
یافته‌های این تحقیق چهار سناریو را برای آینده صنعت نشر کتاب در کشور مشخص کرده است. این سناریوها با نام‌های «توسعه»، «اتلاف»، «بیابان کتاب» و «بن‌بست» معرفی شده‌اند. در سناریوی توسعه، وضعیت ایده‌آلی برای صنعت نشر ترسیم می‌شود که در آن هم سیاست‌های کلان تحول‌آفرین هستند و هم فرهنگ‌سازی به خوبی انجام شده است. از سوی دیگر، در سناریوی بیابان کتاب که بدبینانه‌ترین وضعیت ممکن را نشان می‌دهد، نه سیاست‌گذاری مؤثری وجود دارد و نه تلاشی برای فرهنگ‌سازی دیده می‌شود.
در سناریوی اتلاف، با وجود اقدامات موفق در حوزه تولید و چاپ کتاب، نبود فرهنگ مطالعه در جامعه باعث شکست این تلاش‌ها شده و کتاب‌ها بدون مشتری در انبارها باقی می‌مانند. در سناریوی بن‌بست نیز با وجود فرهنگ‌سازی، چون سیاست‌های کلان ناکارآمد هستند، بخش تولید نتوانسته پاسخگوی نیاز مخاطب باشد و در نتیجه این صنعت در نقطه‌ای متوقف‌شده باقی می‌ماند.
بررسی این چهار سناریو نشان می‌دهد که مسیر آینده صنعت نشر کتاب ایران بسته به نوع تصمیم‌گیری مدیران و سیاست‌گذاران، می‌تواند کاملاً متفاوت باشد. سناریوی مطلوب، یعنی سناریوی توسعه، تنها زمانی محقق می‌شود که سیاست‌های درست همراه با فرهنگ‌سازی مؤثر پیش بروند. در غیر این صورت، صنعت نشر ممکن است به سمت شرایط بحرانی و رکود کامل حرکت کند.
پژوهش فوق همچنین بر این نکته تأکید دارد که برای رسیدن به وضعیت مطلوب، باید تفکر سناریویی در میان مدیران حوزه نشر جا بیفتد. این یعنی به جای آنکه صرفاً منتظر آینده باشند، برای ساختن آن تلاش کنند. توسعه مهارت‌های نیروی انسانی، ارتقای فناوری‌های مرتبط با تولید و توزیع کتاب، حمایت هوشمندانه دولت، کاهش هزینه تولید، و افزایش سواد رسانه‌ای جامعه از جمله اقداماتی است که می‌تواند آینده‌ای روشن‌تر برای نشر ایران رقم بزند. همچنین آشنا کردن مدیران با سیاست‌های موفق جهانی، ترویج مطالعه در سنین پایین، و نقش‌آفرینی معلمان و استادان دانشگاه نیز در این مسیر ضروری است.
این یافته های علمی در «فصلنامه تحقیقات اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌های عمومی» منتشر شده‌اند؛ نشریه ای که از سوی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور منتشر می‌شود. این نشریه به پژوهش‌های علمی و کاربردی در حوزه‌های کتاب، کتابخانه و اطلاعات می‌پردازد و از منابع معتبر در این زمینه به شمار می‌رود.
