از حوضخانه مشروطه تا ساختمان ایران‌شناسی؛ کتابخانه مجلس ۱۱۸ ساله شد
رئیس کتابخانه مجلس شورای اسلامی، مسعود معینی‌پور روز شنبه ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۴ (۱۷ می ۲۰۲۵) در برنامه‌ای ویژه آنلاین در خانه «گفتارها» در کلاب‌هاوس به ایراد سخنانی پیرامون کتابخانه پارلمان ایران پرداخت.
این نشست تحت عنوان «کتابخانه مجلس؛ گنجینه اسناد حکمرانی و بازسازی و رابطه با نخبگان» و به میزبانی مجید تفرشی، تاریخ نگار و سندپژوه برگزار شد.
در این برنامه، مسعود معینی‌پور به معرفی جایگاه ویژه کتابخانه مجلس شورای اسلامی، به‌عنوان مرجع مهم اسناد حکمرانی و نقش آن در بازسازی تاریخی و تقویت ارتباط با نخبگان علمی و پژوهشی پرداخت.
رئیس کتابخانه مجلس همچنین به اهمیت حفظ و گسترش این گنجینه فرهنگی و علمی و نقش آن در حمایت از روند قانون‌گذاری و پژوهش‌های تخصصی اشاره کرد.
مروری بر تأسیس کتابخانه مجلس
کتابخانه مجلس که بیش از یک قرن سابقه دارد، یکی از مهم‌ترین مراکز نگهداری اسناد تاریخی، نسخ خطی و منابع پژوهشی کشور است و این نشست فرصتی مناسب برای علاقه‌مندان به تاریخ، حقوق و علوم سیاسی به‌شمار می‌رود.
دوران شکل‌گیری و آغاز به کار کتابخانه مجلس
مسعود معینی‌پور، رئیس کنونی کتابخانه مجلس در ابتدای سخنان خود به دوران شکل‌گیری کتابخانه پارلمان پرداخته و عنوان کرد: کتابخانه مجلس سابقه‌ای بیش از ۱۱۸ سال دارد. در جلسه بیست‌ودوم نخستین مجلس شورای ملی، ولی‌خان نصر ـ پدر دکتر سیدحسین نصر ـ در نطقی تاریخی،
ساختار پارلمان‌های جهان را مقایسه کرد. او تأکید داشت که بسیاری از مجالس قانون‌گذاری در جهان، در کنار خود، مراکز پژوهشی و کتابخانه‌های فعالی دارند که به تقویت قانون‌گذاری و تصمیم‌سازی کمک می‌کنند. بر همین اساس، پیشنهاد راه‌اندازی کتابخانه‌ای در حاشیه مجلس شورای ملی را مطرح کرد.
این پیشنهاد به‌صورت عملی در همان سال‌ها و در فضای محدود، در حوضخانه باشکوه ساختمان مشروطه ـ درست در پشت صحن علنی مجلس ـ اجرایی شد. دوستانی که از بنای مشروطه بازدید کرده‌اند، حتماً آن حوضخانه مجلل را به یاد دارند؛ جایی که نخستین کتاب‌ها با اهدای برخی نمایندگان مجلس، از جمله خود ولی الله خان نصر، مرحوم جلوه و
دیگران، گردآوری شد و نخستین هسته کتابخانه را شکل داد.
معینی‌پور ادامه داد: به مرور این مجموعه گسترش یافت و به ساختمانی منتقل شد که امروز با عنوان «ساختمان ایران‌شناسی» شناخته می‌شود؛ کنار ساختمان ملیجک. این انتقال و توسعه، با هدف حمایت پژوهشی از مجلس صورت گرفت. در دهه ۱۳۴۰، با تأسیس مجلس سنا و انتقال منابع آن به کتابخانه، مجموعه‌ای تحت عنوان «کتابخانه شماره یک» شکل گرفت و روند توسعه ادامه یافت.
او افزود: در نهایت، در سال ۱۳۷۴، کتابخانه‌ای که امروز با نام «کتابخانه مجلس شورای اسلامی» می‌شناسیم، توسط دکتر محمدجواد لاریجانی
توسعه یافت. این مسیر از یک حوضخانه کوچک آغاز شد و به بنایی عظیم و تأثیرگذار در پشتیبانی علمی و پژوهشی از قانون‌گذاری کشور بدل گردید.
تحولات و تغییرات در دوره پهلوی و دهه ۴۰
رئیس کتابخانه مجلس عنوان کرد: کتابخانه مجلس چند دوره مختلف را پشت سر گذاشته و این تاریخچه می‌تواند به ما در نگاهی که برای آینده داریم، کمک کند. در دوره اول، کتابخانه مجلس پژوهشگر و پشتیبان مصوبات مجلس شورای ملی بود و محلی برای مطالعات روزمره نمایندگان و برخی نخبگان به شمار می‌رفت. در آن زمان، آثار، اسناد و کتاب‌های ملی و کتابخانه‌های شخصی
ارزشمند، عمدتاً از سوی کسانی که کتابخانه‌های شخصی داشتند، به کتابخانه اهدا می‌شد.
او اظهار کرد: کتابخانه مجلس هم کارکرد نخبگانی داشت و هم پشتیبانی پژوهشی از روند قانون‌گذاری در مجلس شورای ملی و مجلس سنا. در دوره پهلوی و پس از دهه ۴۰، بیشترین کارکرد آن به سمت یک محیط نخبگانی با تمرکز بر تصحیح آثار و نسخ خطی، توسعه کارکرد کتابداری و اطلاع‌رسانی سوق یافت.
رشد هویت نخبگانی و میراث تمدنی کتابخانه
معینی‌پور در ادامه سخنرانی خود بیان کرد: در این دوران، کتابخانه مجلس ارتباطات نخبگانی قوی‌تری پیدا کرد.
نخبگانی فعال در تصحیح آثار، بهره‌گیری از اسناد و پژوهشگری در حوزه‌های تاریخ، ادبیات و برخی شاخه‌های اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی جذب آن شدند. این روند باعث شد که کارکرد پشتیبانی قانون‌گذاری کتابخانه تضعیف شده و ماهیت نخبگانی، کتابداری، اطلاع‌رسانی و پاسداری از میراث تمدنی در آن توسعه یابد.
شاهد این تغییر، تولید آثار درجه یک توسط استادانی مانند اساتید مرحوم ایرج افشار، عبدالحسین حائری و دیگران است. از سال ۱۳۵۴، کتابخانه مجلس به مرکزی برای مطالعه و رفت‌وآمد گروه‌های فکری مختلف در تهران تبدیل شد، به دلیل موقعیت و مرکزیت آن در میدان بهارستان و ارتباطات علمی‌اش.
او افزود: کتابخانه همچنین پاتوق شعر،
ادبیات و درس‌گفتارهای مختلفی بوده است. اساتیدی مانند محمد محیط طباطبایی و سعید نفیسی در آنجا درس‌گفتارهایی ارائه کردند. این موضوع را به‌صورت شفاهی از اساتیدی که در آن دوره حضور داشتند شنیده‌ام و عکس‌هایی از آن‌ها موجود است. برخی از این اساتید در حال شناسایی هستند تا مشخص شود چه کسانی در اینجا تدریس کرده و چه آثار علمی توسعه داده‌اند.
کتابخانه مجلس به عنوان محلی علمی برای شعر، ادبیات، تاریخ و تمدن‌پژوهی شناخته شده و توسعه یافته است.
همچنین، به دلیل ارتباط تاریخی با مجلس مشروطه و وقایع پس از آن، کارکرد تاریخی مهمی نیز داشته است. این وجه تاریخی از زمان ریاست مرحوم استاد عبدالحسین حائری که از سال ۱۳۵۴ مسئولیت کتابخانه را برعهده گرفت، بیشتر برجسته شد. ایشان تراث‌پژوهی را به یکی از محورهای اصلی فعالیت کتابخانه تبدیل کردند.
معینی‌پور تاکید کرد: اهمیت ریاست استاد حائری بر کتابخانه آن قدر مهم بود که پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تحولات عمیق فرهنگی، استاد حائری توانست به‌دلیل نگاه ملی‌ـ‌اسلامی و حمایت چهره‌هایی مانند شهید مرتضی مطهری، شهید محمد بهشتی و شناخت امام خمینی، مسئولیت خود را حفظ کند و میراث گرانقدری از خود به جای بگذارد.
یکی از ارزشمندترین دستاوردهای او، تربیت شفاهی شاگردانی بود که هویت تمدنی و رویکرد تاریخی خود را از طریق حضور در کتابخانه کسب کردند.
تغییرات ساختاری پس از سال ۱۳۷۴ و استقلال سازمانی
رئیس کتابخانه مجلس به تغییرات ساختاری این نهاد در دهه ۷۰ پرداخته و عنوان کرد: پس از ۱۳۷۴، با آتش‌سوزی ساختمان مجلس مشروطه و بازسازی آن، کتابخانه نیز دچار تغییرات ساختاری شد. در دوره ریاست دکتر فدایی عراقی (حدود سال ۱۳۷۶)، کتابخانه مجلس به‌طور سازمانی مستقل شد و اساسنامه، ساختار تشکیلاتی و بودجه مستقل گرفت. ارتباط آن با مجلس محدود به رئیس هیئت امنا بود که رئیس مجلس بود و چند عضو حقوقی و حقیقی داشتند.
این تغییر، هم فرصت و هم تهدید بود؛ فرصت برای توسعه تاریخی، هویتی و تمدنی و تهدید برای سیاسی‌شدن مدیریت آن که متأسفانه رخ داد و ثبات مدیریتی از دست رفت.
او افزود: در دوره استاد رسول جعفریان، کتابخانه به سمت دیجیتال‌سازی نسخ خطی، تصحیح آثار و ارائه خدمات به نخبگان داخلی و خارجی حرکت کرد و دوباره به مرجعیت علمی بازگشت. اما مدیریت کوتاه‌مدت ایشان، و سپس مشکلات ساختاری و مالی، باعث شد منابع کتابخانه تحت فشار قرار گیرد.
کتابخانه مجلس شورای اسلامی؛ گنجینه‌ای برای بازخوانی تاریخ، قانون‌گذاری و هویت تمدنی ایران
معینی‌پور گفت: یکی از مهم‌ترین سوالات درباره کتابخانه مجلس، محتوای آن و
کارکرد آن است. این مجموعه، علاوه بر منابع مرجع و تخصصی، دارای اسناد و مدارکی است که می‌تواند نحوه مواجهه با مسائل کشور را از ریشه تغییر دهد.
بازخوانی روند قانون‌گذاری از مشروطه تا امروز، مرور مذاکرات مجالس و تحلیل تحولات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی از خلال اسناد تاریخی، می‌تواند به اصلاح قوانین و پرهیز از قانون‌گذاری مجدد کمک کند.
او تاکید کرد: یکی از بخش‌های ارزشمند این مجموعه، آرشیو مطبوعات است که شامل روزنامه‌ها و مجلات منتشر شده در دوره‌های مختلف تاریخ معاصر ایران می‌شود. این آرشیو، فرصتی بی‌نظیر برای پژوهشگران و محققان فراهم می‌کند تا تحولات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی
ایران را از دریچه نگاه مطبوعات بررسی کنند. مطالعه این منابع نه‌تنها به درک بهتر فضای تاریخی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند در فهم واکنش‌ها و گرایش‌های عمومی نسبت به رویدادهای مهم تاریخی نقش کلیدی ایفا کند.
معینی‌پور ادامه داد: همچنین، کتابخانه مجلس مجموعه‌ای از اسناد حقوقی، مصوبات قانونی، طرح‌ها و لوایح ارائه شده به مجالس را در اختیار دارد که بازخوانی آن‌ها می‌تواند به فهم بهتر فرآیندهای قانون‌گذاری و سیاست‌گذاری در کشور کمک کند. این اسناد، نشان‌دهنده چگونگی شکل‌گیری قوانین و پشتوانه فکری و اجتماعی آن‌هاست و برای تحلیل روندهای سیاسی و حقوقی ایران بسیار حیاتی است.
رئیس کتابخانه مجلس تاکید کرد: بخش نسخ خطی کتابخانه مجلس، یکی از گنجینه‌های بزرگ فرهنگی و تاریخی کشور محسوب می‌شود. این مجموعه که شامل نسخه‌های دست‌نویس متون دینی، فلسفی، تاریخی، ادبی و علمی است، نه‌تنها حافظ میراث تمدنی ایران است، بلکه بستری برای پژوهش‌های تخصصی در زمینه‌های مختلف علوم انسانی فراهم می‌آورد. تصحیح و دیجیتال‌سازی این نسخ، دسترسی پژوهشگران را به منابع کم‌یاب و ارزشمند تسهیل کرده است.
کتابخانه مجلس همچنین به‌عنوان یک مرکز پژوهشی، در تولید و انتشار آثار علمی نقش فعال دارد. کتاب‌ها، مقالات و گزارش‌های پژوهشی که توسط محققان و کارشناسان این مجموعه منتشر می‌شود،
در حوزه‌های مختلف حقوق، علوم سیاسی، تاریخ، فرهنگ و ادبیات، به غنای علمی کشور افزوده است. این تولیدات علمی می‌توانند زمینه‌ساز تحولات فکری و اصلاحات نهادی در کشور باشند.
در نهایت، کتابخانه مجلس به‌عنوان نهادی که در طول بیش از یک قرن حضور داشته، حامل هویتی تمدنی و تاریخی است. ارتباط این کتابخانه با مجلس شورای ملی مشروطه و تحولات پس از آن، آن را به یک نماد مهم از تلاش‌های ایران برای مدرن شدن و توسعه سیاسی تبدیل کرده است. بازخوانی و بازشناسی این تاریخ، می‌تواند به تقویت هویت ملی و تمدنی کشور کمک کند و نسل‌های آینده را با ریشه‌ها و مسیر تاریخی ایران آشنا سازد.
معینی‌پور در پایان اظهار کرد: با توجه
به اهمیت این مجموعه، ضرورت دارد که در دوره‌های آینده، ضمن حفظ استقلال و هویت علمی کتابخانه مجلس، منابع مالی و انسانی آن تقویت شود تا بتواند نقش خود را در پشتیبانی پژوهشی و بازخوانی تاریخی کشور به بهترین شکل ایفا کند. این امر نه‌تنها به نفع نهاد قانون‌گذاری است، بلکه به کل جامعه علمی و فرهنگی ایران خدمت خواهد کرد.
