مستند؛ مسئول ساخت حافظه جمعی برای نسل‌های آینده است
یک مستندساز با تأکید بر نقش اجتماعی و تاریخی مستندسازی گفت: مستند تنها ثبت‌کننده وقایع نیست، بلکه مسئول ساخت حافظه جمعی برای نسل‌های آینده است و می‌تواند در بحران‌ها نقش دادخواهی، آگاهی‌بخشی و جلوگیری از فراموشی رویدادها را ایفا کند.
به گزارش 24 آنلاین، آزاده مسیح‌زاده در گفت‌وگوبا ایسنا اظهار کرد: مستند شکلی زنده و انسانی از روایت است که شامل ثبت حافظه و روایت واقعیت می‌شود که درنهایت می‌تواند تبدیل به یک کنش اجتماعی شود. نکته‌ای که اهمیت دارد تفاوت بین دو مفهوم واقعیت و حقیقت است. مستند این امکان را دارد که آن چیزی که روبه‌روی دوربین درحال رخ دادن است و واقعیت تلقی می‌شود را ضبط کند، اما مسئله دستیابی به حقیقت که در موضوعاتی همچون ظلم انسانی و یا یک تجربه انسانی وجود دارد، از اهمیت بالاتری برخوردار است. افرادی که در حوزه تهیه و ساخت مستند فعال هستند با تکنیک‌هایی مانند انتخاب قاب مناسب، تدوین و تنظیم زاویه دوربین روایت می‌سازند و تلاش می‌کنند تا چیزی فراتر از واقعیتی که وجود دارد به مخاطبان منتقل کنند.
وی در خصوص تبدیل روایت به یک کنش اجتماعی گفت: زمانی‌که روایت یک مستند انسانی، جسور و با مخاطب خود صادق باشد این امکان را دارد که به کنشی اجتماعی تبدیل شود که دقیقا نقطه اوج تاثیرگذاری یک مستند است. به عنوان مثال در مستند The Cove که درمورد شکار نهنگ‌ها و یا The Cave که درباره مقاومت یک پزشک زن در جریان جنگ سوریه بود، هر دو اثر با وجود فشارهای سیاسی واکنش‌های جهانی را به دنبال داشتند.
مسیح‌زاده ادامه داد: طی تهیه و ساخت یک مستند تمامی کنش‌ها از جمله انتخاب موضوع، برقراری مصاحبه با سوژه و یا انتخاب نوع قاب، انسانی و آگاهانه هستند؛ بنابراین مستند بازنمایی واقعیت از یک زاویه مشخص است که با توجه به نوع نگاه مستندساز به تصویر درآمده است. به طورکلی واقعیت همان چیزی است که جلوی دوربین اتفاق می‌افتد، اما بازنمایی به این معناست که ما چگونه واقعیت مدنظر را روایت کنیم.
صداقت در ساخت مستند از بی‌طرفی اهمیت بیشتری دارد
این مستندساز خاطرنشان کرد: در یک موقعیت مشابه ممکن است ۲ کارگردان دو مستند متفاوت تهیه کنند، اما در اصل موضوع تحریفی رخ ندهد. بنابراین نمی‌توان گفت که یک مستند بی‌طرف است؛ چراکه از لحظه روشن شدن دوربین، انتخاب کردن در تمامی موارد چه در محتوا و چه در مسائل فنی آغاز شده است؛ به همین دلیل اهمیت صداقت در ساخت مستند از بی‌طرفی بیشتر است و مخاطب اجازه دارد حتی با نظر مستندساز مخالف باشد.
مسیح‌زاده در خصوص ژانرهای مختلف مستندسازی اظهار کرد: چیزی که باعث تمایز سبک‌های مستندسازی از یکدیگر می‌شود شرایط ساخت و فوریت روایت است. مستندهای بحران یا جنگی اغلب در یک شرایط ناآرام و بی‌ثبات ساخته می‌شوند به‌گونه‌ای که حتی مستندساز هم با جریان بحرانی همراه بخشی از آن می‌شود. در مستند پژوهشی برخلاف مستند بحران فرصت کافی برای تحقیق، انتخاب و بررسی منابع وجود دارد. مستند اجتماعی هم اگرچه می‌تواند سیاسی یا انتقادی باشد اما در شرایط آرام‌تری ساخته می‌شود و زمان لازم برای تحلیل و روایت چندلایه وجود دارد، اما در مستند جنگ یا بحران واکنش سریع و انسانی نسبت به حادثه از قبل پیش‌بینی نشده است.
وی عنوان کرد: در مستند بحران یا جنگ شرایط ناامن است و تصمیمات باید به صورت لحظه‌ای گرفته شوند. نکته دارای اهمیت در این ژانر از مستند این است که گاهی اوقات وقایعی را روایت می‌کند که از طرف رسانه‌ها به رسمیت شناخته نمی‌شوند و درنهایت تبدیل به اسنادی از مقاومت و یا اعتراض می‌شوند؛ به همین دلیل مستندهای بحران بیشتر از هر نوع مستند دیگری با چالش انتخاب، اخلاقیات و مسئولیت مواجه هستند.
این مستندساز گفت: هر مستندساز در درجه اول به عنوان انسان و بعد راوی قرار دارد. این به آن معناست که علاوه بر ثبت لحظات باید حضوری آگاهانه و مسئولانه را در یک موقعیت که افراد واقعی در آن با مشکلات درگیر هستند را داشته باشد. حفظ کرامت انسانی از نکاتی است که باید به آن توجه داشت و دوربین نباید تبدیل به ابزاری برای مشاهده خشونت یا درد شود. نحوه روایت تصویر قربانی باید به گونه‌ای باشد که رنج او تبدیل به ابزاری برای برانگیختن هیجان مخاطب یا صرفا دستاورد جشنواره‌ای نشود.
مسیح‌زاده اضافه کرد: گاهی اوقات بهتر است که لحظه درستی برای ثبت وقایع انتخاب شود، چراکه همه بحران‌ها قابلیت ثبت شدن را ندارند و شایسته است که ابتدا صبر و حوصله به خرج داد و بعد از آگاهی کامل از همه ابعاد سوژه آن را روایت کرد. این فاصله بین دیدن و روایت کردن نقطه تمایز مستندساز و خبرنگار است. نکته آخر اینکه مستند مسئول ساخت یک حافظه جمعی است که تنها برای ثبت وقایع فعلی نیست و به آیندگان و وجدان تاریخی نیز تعلق دارد.
وی ادامه داد: مستندساز به خصوص در مواجهه با شرایط بحرانی چیزی فراتر از هدف ثبت را دنبال می‌کند، بنابراین ممکن است در شرایطی که جامعه ناآرام است، مستند کارکردهای مختلفی مانند دادخواهی برای قربانیان، حافظه‌سازی برای نسل‌های بعدی به منظور جلوگیری از فراموشی آنچه که رخ داده و گاهی اوقات هم شامل آموزش و آگاهی برای پیشگیری از تکرار شود.
وی در خصوص نحوه روایت مستقل گفت: حفظ روایت مستقل در دل بحران، یکی از دشوارترین و در عین حال حیاتی‌ترین مسئولیت‌های مستندساز است. در شرایطی که وقوع بحران در یک بستر سیاسی یا اجتماعی پیچیده اتفاق می‌افتد، ممکن است روایت مصادره و یا با سانسور مواجه شود. اگر بخواهیم به صورت تخصصی به مستند جنگ بپردازیم با چالش‌هایی مثل تلاش برای بقا در حین ضبط و ثبت موقعیت، حفظ مسائل اخلاقی که ممکن است نمایش خشونت باعث نشر آن شود، مسئله دسترسی و روایت ناقص که هر مستندساز معمولا به یک سمت ماجرا دسترسی دارد و با یک گروه مثل نیروهای دولتی یا امدادی همراه می‌شود و حافظه تاریخی که هر مستند علاوه بر تجربه شخصی تبدیل به یک سند تاریخی می‌شود و به عنوان منبعی برای تاریخ‌نگاری مورد استفاده قرار می‌گیرد.
