بررسی تصویر زن در سینمای ایران

به گزارش 24 آنلاین،   طبق گزارش رسیده، ششمین نشست ارائه یافته‌های پژوهشی در سال  ۱۴۰۴ از مجموعه نشست‌های تخصصی هشتمین جایزه پژوهش سینمایی سال عصر دیروز شنبه ۲۴ آبان به همت معاونت توسعه فناوری و مطالعات سینمایی سازمان سینمایی در دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی برگزار شد.

در ابتدای این نشست که به میزبانی بهارک محمودی،معاون پژوهشی دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی برگزار شد، حسین یزدان‌شناس مدیرکل دفتر مطالعات و دانش سینمایی در سخنان کوتاهی با معرفی ظرفیت‌های پژوهشی سازمان سینمایی از استادان، دانشجویان و پژوهشگران دعوت کرد تا در رویدادهای این سازمان، به‌ویژه در هشتمین جایزه پژوهش سینمایی سال مشارکت فعال داشته باشند.

 وی نقش پژوهش‌های دانشگاهی را در ارتقای سیاست‌گذاری سینما در کشور بسیار مهم ارزیابی کرد و افزود: لازم است تصمیمات و اقدامات ما پشتوانه پژوهشی داشته باشد تا هدف را گم نکنیم و اطمینان داشته باشیم در مسیر درستی حرکت می‌کنیم.

در ادامه اقبال خالدیان، پژوهشگر برتر هفتمین دوره جایزه پژوهش سینمایی سال، به تشریح پژوهش خود با عنوان «نقش و جایگاه زن در چهار دهه سینمای ایران» پرداخت.

وی توضیح داد این پژوهش در پی ارائه تصویری جامع از نقش و جایگاه زن در آیینه چهار دهه سینمای ایران است و برای استخراج اطلاعات و نشانگان مرتبط با زن در فیلم های منتخب از روش سنتز پژوهشی و تحلیل محتوای کیفی بهره گرفته و ۱۶ مقاله و ٤٠ فیلم را تحلیل کرده است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که در دهه ۶۰، نقش زنان عمدتاً به مادران فداکار و همسران نجات‌بخش محدود می‌شد.

وی خاطرنشان کرد: ارزش‌های سنتی و وابستگی به مردان برجسته‌ترین ویژگی این دوره بود. در دهه ۷۰ با تحولات اجتماعی و سیاسی جامعه، زنان به دنبال استقلال فردی و برابری بودند و در نتیجه نقش‌های متنوع‌تری به زنان اختصاص یافت و مبارزه برای حقوق زنان به موضوع اصلی بسیاری از فیلم‌ها تبدیل شد. در دهه ۸۰ با سیاست‌های اعلامی مبتنی بر بازگشت به ارزش‌های سنتی، نقش زنان به سمت مادرانگی و فداکاری سوق داده شد و زنان دوباره در خانه‌ها ببشتر به تصویر درمی‌آمدند ولی این بار اغلب آگاهانه و خودخواسته. در دهه ۹۰ با رشد گفتمان آسیب‌های اجتماعی و خشونت جنسی با نگاهی زنانه، نقش زنان در بسیاری از فیلم‌ها به سمت قربانیان ضعیف و گرفتار در خشونت مردانه سوق داده شد. 

خالدیان ادامه داد: نقش و جایگاه زنان در قالب مادر در فیلم‌های دهه ۶۰ در هیبت زنان فداکار به تصویر درمی‌آمد؛ زنانی که در سخترین شرایط اجتماعی ناشی از فقر و شرایط جنگی چراغ منزل بودند. نقش مادری زن‌ها در دهه‌های بعدی کم‌رنگ شده و بیشتر به همسر تبدیل می‌شود. به تدریج مادر از نقش محوری خارج شده و چالش‌ها و آسیب‌های همسران و دختران در فیلم‌ها تبدیل به مسئله می‌شود. این نکته به این معنا نیست که در دهه‌های دیگر غیر از دهه ۶۰ نقش مادر حذف شده، بلکه با رشد طبقه متوسط، گویی مادران در همان طبقه سنتی ماندگار شده‌اند. عنصر دیگری که در کنار نقش مادر به تدریج از فیلم‌ها حذف شد، نماد چادر است. چادر نماد بارز فیلم‌های دهه ۶۰ است؛ اما با افزایش سطح تحصیلات، زنان باسواد و متعلق به طبقه متوسط در فیلم‌ها مانتو را جایگزین چادر مشکی کردند. زنان چادری به مانند مادران در نقش‌های سنتی و متعلق به طبقات ضعیف، در نقش قربانی تصویر شده‌اند. به دیگر بیان، هرجا زنی چادر به سر دارد یا متعلق به طبقات حاشیه‌ای است یا سطح تحصیلات پایینی دارد یا در نقش مادران بچه‌های جنگ ظاهر شده است. شخصیت زن چادری که به طبقه متوسط تعلق داشته باشد،.

خالدیان با بیان اینکه مقوله غالب دیگر در بازنمایی جایگاه زنان، دچار شدن آنها به آسیب‌های اجتماعی متعدد و پرتکرار است، بیان داشت: زنان دهه ۶۰ عمدتاً دچار آسیب‌هایی همچون فقر و اعتیاد هستند. زنان دهه ۷۰ با رشد درجات استقلال‌خواهی و با حضور در اجتماع، گرفتار مسائلی همچون خیانت و بحران‌های هویتی هستند. این مهم در زنان دهه ۸۰ نیز با ترکیبی از فقر و خیانت ادامه دارد. اما اوج بحران‌های زنان در دهه ۹۰ به تصویر کشیده شده که عمدتاً در نقش قربانی و غیرت مردانه به تصویر درآمده‌اند و سرنوشت محتوم بیشتر آنها مرگ، افسردگی و انزوا است.

در ادامه زهرا اردکانی به عنوان منتقد، یافته‌های پژوهشی ارائه‌شده را دارای انسجام ارزیابی و بیان کرد: نتیجه‌گیری این پژوهش با یافته‌هایی که من نیز در تحقیقات این سال‌های خود در حوزه زنان و سینما به آن رسیده‌ام، هم‌خوان است.

اردکانی ادامه داد: دسته‌بندی فیلم‌ها به چهار دهه و تحلیل دهه به دهه تحولات نقش زن، یکی از نقاط قوت مهم این پژوهش به شمار می‌رود و یکی از بهترین شیوه‌های تحلیل تصویر زن در سینما همین تحلیل دهه به دهه است. علاوه بر این، بخش مرور پیشینه خیلی خوب تنظیم شده بود. ابتکار جالب دیگر این پژوهش، مرور تاریخی تصویر زن در فیلم‌های پیش از انقلاب بود که نشان می‌دهد تصویر زنان در فیلم‌هایی که پیش از انقلاب ساخته شده‌اند نیز سیر تحولاتی داشته است. در کنار همه محاسن این کار، جای بعضی موارد در آن خالی بود، از جمله ارزیابی نسبت گفتمان‌های سیاسی حاکم بر جامعه و شیوه بازنمایی زنان در سینما؛ چون وقتی بخواهیم توضیح بدهیم چرا تصویر زن در فیلم‌ها در دهه‌های مختلف در حال تغییر است، اگر به گفتمان‌های سیاسی ارجاع ندهیم، توضیح‌مان کامل نخواهد بود.

برای مثال، در بخشی از پژوهش، درباره دهه ۸۰ گفته می‌شود فیلم‌های ابتدای این دهه مثل «واکنش پنجم» تهمینه میلانی هنوز همان خصلت مطالبه‌گری درباره وضعیت زنان را دارد ولی وقتی به نیمه دوم دهه ۸۰ و فیلم‌هایی مثل «مهمان مامان» می‌رسیم، این فیلم‌ها حامل پیام بازگشت زن به خانه است. در این حالت اگر به موقعیت سیاسی جامعه ارجاع داده شود، برای مخاطب کاملاً ملموس می‌شود که چرا این اتفاق  می‌افتد. در بخش مبانی نظری هم باید گفت جای نظریات دیگری خالی است و همین نظریاتی که مطرح شده در بخش تحلیل یافته‌های پژوهش به درستی به کار گرفته نشده است. استفاده از سنتزپژوهی ابتکار بسیار جالبی بوده ولی روش به کار گرفتن آن کمی مبهم بود؛ خواننده نمی‌تواند بفهمد توصیف‌ها و تحلیل‌هایی که شما درباره فیلم‌ها آورده‌اید چگونه از مقالات قبلی استخراج کرده‌اید. کدگذاری چطور بوده و مقوله‌ها چگونه تهیه شده‌اند و چون به متن‌هایی که از آنها برداشت کرده‌اید ارجاعی نداده‌اید، مخاطب گمان می‌کند این تحلیل‌ها را خود شما نوشته‌اید؛ چون مشخص نمی‌شود این داده‌ها چطور به دست آمده است. ارجاعات شما در بخش تحلیل محتوا هم خیلی کم است و مخاطب متوجه نمی‌شود این نتایج چگونه به دست آمده است. علاوه بر این، ارتباط بخش سنتزپژوهی و تحلیل محتوای کیفی هم به خوبی در بخش نتیجه‌گیری منعکس نشده است.

بهارک محمودی، میزبان نشست از گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، ضمن تشکر از ارائه صورت‌گرفته تأکید کرد: با وجود پژوهش‌های فراوان درباره بازنمایی زنان، پرداختن پژوهشگر به موضوع بازنمایی زن و تحلیل آن، نشان از دغدغه‌مندی و نگاه درونی وی نسبت به مسئله دارد.

وی افزود با توجه به حضور دانشجویان کارشناسی ارشد در این نشست، نکته مهم آشنایی این دانشجویان با شیوه‌های طرح مسأله بود و زوایای متفاوتی که می‌توان موضوعی را که خیلی‌ها روی آن کار کرده‌اند، مطرح کرد و مسأله دیگر اینکه وقتی پژوهش ما در جایگاه نقد قرار می‌گیرد از چه زاویه‌ای منتقدان به آن نگاه می‌کنند.

این نشست با طرح دیدگاه‌های تخصصی و تبادل نظر میان صاحب‌نظران سینما و ارتباطات و حاضران در نشست دنبال شد. برنامه‌ای که به‌عنوان یکی از اقدامات معاونت توسعه فناوری و مطالعات سینمایی در مسیر هم‌افزایی سینما و دانشگاه‌های کشور طراحی و برگزار شد.

در این نشست، جمعی از استادان، دانشجویان و پژوهشگران حوزه سینما و ارتباطات حضور داشتند.